Những mạch sinh kế được hồi sinh
Giữa dãy Trường Sơn hùng vĩ, nơi những bản làng của người Ơ Đu, Đan Lai và Khơ Mú nằm nép mình giữa đại ngàn, câu chuyện phát triển sinh kế luôn gắn liền với gìn giữ văn hóa bản địa. Không phải ngẫu nhiên mà Dự án 9 thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi chọn hướng đi bảo tồn văn hóa gắn với du lịch cộng đồng, nghề thủ công truyền thống. Đây không chỉ là chính sách hỗ trợ, mà còn là cách trả lại cho cộng đồng những “không gian sinh kế” vốn có, đồng thời mở ra con đường phát triển bền vững hơn.
Nhiều năm qua, các dân tộc rất ít người ở Nghệ An phải đối mặt với vòng lặp quen thuộc: Thiếu đất sản xuất, thu nhập bấp bênh, phụ thuộc vào khai thác tự nhiên. Khi sinh kế truyền thống mai một, nguy cơ đứt gãy văn hóa ngày càng rõ rệt. Bởi vậy, Dự án 9 đặt mục tiêu kép đó là gìn giữ giá trị cốt lõi của văn hóa bản địa và biến chính những giá trị ấy thành nguồn lực phát triển kinh tế.
Dự án 9 đặt mục tiêu kép là gìn giữ giá trị cốt lõi của văn hóa bản địa và biến chính những giá trị ấy thành nguồn lực phát triển kinh tế.
Theo Sở Dân tộc và Tôn giáo tỉnh Nghệ An, mọi chính sách phát triển du lịch cộng đồng đều bắt đầu từ chính đời sống, văn hóa của người dân. Du lịch không thể tách rời bản sắc. Đây là quan điểm xuyên suốt, thể hiện tinh thần phát triển nhưng không đánh đổi giá trị văn hóa; bảo tồn nhưng không đứng yên.
Từ định hướng đó, Nghệ An đã thúc đẩy nhiều mô hình du lịch cộng đồng, nghề thủ công truyền thống, đặt người dân vào vị trí trung tâm - chủ thể tổ chức sinh kế và làm chủ văn hóa của mình.
Tại các bản Đan Lai và Khơ Mú, du lịch cộng đồng đang thổi “sinh khí mới” vào những giá trị tưởng như đã lùi vào quá vãng. Khi Dự án 9 hỗ trợ đào tạo, khôi phục văn hóa, phát triển hạ tầng và dịch vụ phục vụ du lịch, người dân nhận ra rằng nếp sống hằng ngày: Nhà sàn, ẩm thực, lễ hội, tiếng khèn chính là tài nguyên quý giá nhất.
Nhờ vậy, nhiều mô hình homestay, tổ hướng dẫn viên trẻ trong bản, câu lạc bộ văn nghệ dân gian đã ra đời. Những đêm diễn cồng chiêng, trải nghiệm đi rừng, săn mây, học làm cơm lam, nấu món truyền thống… trở thành sản phẩm du lịch hấp dẫn, mang lại nguồn thu ổn định hơn so với sản xuất tự cung tự cấp.
Không chỉ thay đổi sinh kế, du lịch cộng đồng còn giúp đổi thay tư duy phát triển. Người dân chủ động giữ gìn cảnh quan, phục hồi nghi lễ, dọn vệ sinh, cải tạo nhà cửa để đón khách. “Sự tham gia của cộng đồng là yếu tố quyết định. Không có cộng đồng, mô hình không thể tồn tại”, đại diện Sở Dân tộc và Tôn giáo nhấn mạnh.
Nghề dệt tạo ra “không gian sinh kế văn hóa”, nơi người trẻ học lại nghề của mẹ, của bà; nơi giá trị văn hóa được lưu giữ ngay trong hoạt động kinh tế thường ngày.
Bên cạnh đó, nghề thủ công, đặc biệt là dệt thổ cẩm, cũng hồi sinh mạnh mẽ. Với người Khơ Mú hay Ơ Đu, mỗi họa tiết trên tấm vải không chỉ là sản phẩm lao động mà còn là ký ức văn hóa, là dấu ấn tồn tại của dân tộc giữa núi rừng.
Dự án 9 hỗ trợ mở lớp truyền nghề, thành lập tổ nhóm sản xuất, cung cấp máy móc, kết nối thị trường. Nghệ nhân Lương Thị Lan ở bản Mác, xã Tương Dương chia sẻ: “Nghề dệt muốn sống thì con gái trẻ phải thích, phải có thu nhập. Không có đầu ra thì nghề cũng chỉ nằm trên khung cửi”. Nhờ hỗ trợ, nhiều nhóm phụ nữ đã chủ động sản xuất, biến thổ cẩm thành quà tặng du lịch như khăn choàng, túi, ví, trang phục, mang lại nguồn thu ổn định. Một số bản còn xây dựng phòng trưng bày nhỏ, trở thành điểm dừng chân cho du khách.
Quan trọng hơn, nghề dệt tạo ra “không gian sinh kế văn hóa”, nơi người trẻ học lại nghề của mẹ, của bà; nơi giá trị văn hóa được lưu giữ ngay trong hoạt động kinh tế thường ngày. Đây cũng là cách tiếp cận mà Dự án 9 thúc đẩy nhằm bảo đảm tính bền vững.
Khi văn hóa trở thành tài nguyên phát triển
Thực tế tại Nghệ An cho thấy, sự kết hợp giữa du lịch cộng đồng và nghề thủ công tạo ra mạch phát triển song hành: Du lịch là “sân khấu” để văn hóa lan tỏa; còn sản phẩm thủ công mang bản sắc trở thành điểm nhấn phục vụ du khách. Hai yếu tố bổ trợ cho nhau, giúp cộng đồng vừa giữ được giá trị truyền thống, vừa mở rộng nguồn thu.
Dự án 9 cũng đang từng bước hình thành “hệ sinh thái sinh kế” đặc trưng cho từng dân tộc rất ít người. Không có mô hình nào rập khuôn mô hình nào; mỗi cộng đồng chọn cách làm phù hợp với điều kiện của mình. Đây là điểm khác biệt quan trọng, bởi phát triển bền vững không thể đến từ những mô hình giống nhau.
Thấy sự kết hợp giữa du lịch cộng đồng và nghề thủ công tạo ra mạch phát triển song hành: du lịch là “sân khấu” để văn hóa lan tỏa.
Kết quả 5 năm qua cho thấy tác động rõ nét: Sinh kế phong phú hơn, văn hóa được hồi sinh, phụ nữ và người trẻ tham gia nhiều hơn vào hoạt động kinh tế. Tuy vậy, thách thức vẫn còn đó là thiếu nhân lực chất lượng, thị trường chưa ổn định, hạ tầng du lịch ở nhiều nơi còn yếu.
Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, điểm mấu chốt là cộng đồng phải tiếp tục làm chủ câu chuyện phát triển của chính mình. Không mô hình nào tồn tại nếu chỉ dựa vào hỗ trợ; người dân phải là trung tâm trong mọi hoạt động từ du lịch, nghề truyền thống đến sinh kế mới.
Có thể thấy, cùng với chính sách đặc thù của Đảng và Nhà nước dành cho các dân tộc rất ít người, Nghệ An đang đứng trước thời cơ lớn. Nếu du lịch cộng đồng và nghề truyền thống được khai thác bài bản, gắn kết và có thị trường tốt, các dân tộc rất ít người sẽ có cơ hội thoát khỏi vòng luẩn quẩn nghèo đói, từng bước xây dựng tương lai bền vững ngay trên quê hương mình.
Dự án 9 không chỉ là chương trình hỗ trợ, mà là hành trình khôi phục bản sắc và mở lối phát triển mới bằng chính những giá trị mà cộng đồng đã gìn giữ qua bao thế hệ.
