Hành trình về làng Đào Thục là hành trình tìm về cội nguồn, nơi những câu chuyện dân gian, những tích trò cổ được hồi sinh sống động qua từng nhịp trống, nhịp phách. Làng Đào Thục từ lâu được xem là một trong những cái nôi của nghệ thuật múa rối nước Việt Nam. Nghề múa rối ở đây đã có lịch sử hơn 300 năm, gắn liền với tên tuổi vị tổ nghề Nguyễn Đăng Vinh. Rối nước Đào Thục hội tụ đủ các loại hình như rối dây, rối que, rối đống, rối xào… Mỗi con rối là một tác phẩm nghệ thuật mang linh hồn của người nghệ nhân.
Phường rối Đào Thục bỏ công đục đẽo, làm thêm rối để luyện tập, cải tiến các tích trò cổ, bổ sung lời ca theo các điệu chèo, quan họ. Nguồn: Vân Anh.
Thời hoàng kim của tiếng trống thủy đình
Chia sẻ với Báo Công Thương, ông Đặng Minh Hưng - Trưởng ban quản lý phường múa rối nước Đào Thục, người đã gắn bó hơn 25 năm với nghề - trải lòng: “Tôi sinh ra trong gia đình có truyền thống làm rối nước. Ông nội, rồi cha tôi đều là nghệ nhân. Ngày bé, tôi đã mê tiếng trống, tiếng hò dưới thủy đình. Dù có nhiều lúc vất vả, tôi vẫn tin rằng rối nước là phần linh hồn của quê hương mình, không thể để mất đi được”.
Theo ông Hưng, rối nước Đào Thục có lịch sử hơn ba thế kỷ, gắn liền với lễ hội làng và sinh hoạt nông thôn vùng đồng bằng Bắc Bộ. Thời xưa, mỗi dịp Tết đến hay mùa gặt xong, người dân khắp nơi lại kéo về Đào Thục để xem rối. “Ngày ấy, đoàn rối đi lưu diễn khắp vùng, sân khấu lúc nào cũng kín người. Bà con coi rối nước như niềm vui chung của cả làng” - ông Hưng nhớ lại, ánh mắt ánh lên niềm tự hào.
Thế nhưng, thời gian trôi đi, cùng với sự phát triển của các loại hình giải trí mới, rối nước truyền thống cũng trải qua những thăng trầm, lúc phát triển rực rỡ, khi lại trầm lắng, rơi vào nguy cơ mai một.
Những nỗ lực trong việc gìn giữ nghề rối nước
Những năm gần đây, nghệ thuật múa rối nước Đào Thục được chú trọng bảo tồn và phát huy thông qua nhiều hoạt động: tổ chức biểu diễn phục vụ khách du lịch, tham gia lễ hội văn hóa, đưa rối nước vào các trường học để giới thiệu với học sinh... Đặc biệt, năm 2023, nghệ thuật trình diễn dân gian múa rối nước Đào Thục được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là niềm tự hào lớn của người dân địa phương, đồng thời là động lực để các nghệ nhân tiếp tục giữ nghề. “Được Nhà nước công nhận là di sản, chúng tôi càng thấy trách nhiệm lớn hơn. Giữ nghề không chỉ là biểu diễn, mà còn phải truyền lại cho lớp trẻ. Mấy năm nay, phường rối đã mở nhiều lớp dạy nghề cho thanh thiếu niên trong làng”.
Đoàn đại biểu của 34 tỉnh thành trên cả nước đến tham quan, học tập lớp bảo vệ và phát huy giá trị di sản rối nước Đào Thục. Nguồn: Rối nước Đào Thục.
Các nghệ nhân Đào Thục còn ứng dụng công nghệ số vào quảng bá. Phường rối đã xây dựng trang fanpage và kênh YouTube, ghi lại những tiết mục nổi tiếng như “Trâu đi cày”, “Lên võng xuống ngựa”; “Đánh cáo bắt vịt”… giúp khán giả trong và ngoài nước có thể xem trực tuyến. Một số video thu hút hàng chục nghìn lượt xem, mở ra hướng đi mới cho loại hình nghệ thuật truyền thống. “Khán giả bây giờ khác xưa rồi. Nếu mình không ra ngoài, không lên mạng, thì họ sẽ không biết đến mình. Nhưng khi họ xem, họ lại thích, lại tò mò tìm hiểu. Đó là niềm vui của chúng tôi” - ông Hưng nói thêm.
Những thách thức trong bảo tồn di sản múa rối nước
“Có lúc tôi cũng chạnh lòng tự hỏi: nếu không còn người kế nghiệp thì nghề này sẽ đi về đâu. Nghề rối nước không chỉ cần đam mê mà còn đòi hỏi sự kiên trì. Nhiều bạn trẻ học nghề nhưng bỏ giữa chừng vì công việc quá vất vả và thu nhập bấp bênh”. Theo ông Hưng, rối nước Đào Thục đang đối mặt với hàng loạt khó khăn.
Thứ nhất, sự cạnh tranh của các loại hình giải trí hiện đại khiến rối nước dần xa lạ với khán giả trẻ. Trong thời đại mạng xã hội và công nghệ số phát triển mạnh mẽ, việc duy trì lượng khán giả trung thành trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.
Thứ hai, áp lực thương mại hóa khiến một số buổi diễn bị rút ngắn hoặc cải biên quá mức, làm giảm đi giá trị nghệ thuật. Nếu không được định hướng đúng đắn, rối nước có thể chỉ còn là “món ăn du lịch”, mất đi chiều sâu văn hóa vốn có.
Thứ ba, thiếu hụt nhân lực kế cận là vấn đề rất nan giải. Người nghệ nhân rối nước cần nhiều sức khỏe, kỹ năng và tình yêu nghệ thuật sâu sắc, trong khi họ lại chưa có được chính sách đãi ngộ tương xứng. “Nhiều nghệ nhân phải làm thêm nghề khác để mưu sinh” - ông Hưng nói.
Thứ tư, cơ sở vật chất còn hạn chế cũng ảnh hưởng lớn đến chất lượng biểu diễn. Hệ thống ánh sáng, âm thanh chưa được đầu tư bài bản; sân khấu chủ yếu ngoài trời nên dễ bị ảnh hưởng bởi thời tiết. Việc truyền thông, quảng bá dù có nhiều cố gắng nhưng cũng chưa thực sự chuyên nghiệp, chủ yếu dựa vào truyền miệng hoặc tự phát.
Trực tiếp xem người Đào Thục diễn múa rối phục vụ khách trong nước và quốc tế, mới thấy hết cái thú vị của loại hình nghệ thuật này. Nguồn: Rối nước Đào Thục.
Làm sao để “giữ lửa” và “truyền lửa” nghề rối nước?
Để nghề rối nước Đào Thục phát triển bền vững, ông Đặng Minh Hưng cho rằng cần kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và đổi mới.
Thứ nhất, phải đầu tư cho công tác đào tạo nghệ nhân trẻ. Các lớp học nghề có thể kết hợp cùng trường học, trung tâm văn hóa để giới thiệu nghệ thuật rối nước như một phần của chương trình ngoại khóa. Đồng thời, cần ứng dụng công nghệ số để số hóa tư liệu, lưu trữ các vở diễn kinh điển và đưa rối nước đến gần hơn với công chúng qua các nền tảng trực tuyến.
Thứ hai, liên kết du lịch và văn hóa là cũng là hướng đi tiềm năng. Các tour trải nghiệm chế tác rối, biểu diễn cho du khách nước ngoài có thể trở thành nguồn thu ổn định, đồng thời góp phần quảng bá hình ảnh làng nghề. Những sản phẩm lấy cảm hứng từ rối nước như đồ lưu niệm cũng có thể mở ra hướng phát triển mới cho nghệ thuật truyền thống.
Thứ ba, các cơ quan, Bộ ban ngành cũng cần có những chính sách hỗ trợ và đầu tư lâu dài. Các nghệ nhân cần được hưởng chế độ đãi ngộ phù hợp, có quỹ bảo tồn, quỹ sáng tạo nghệ thuật. Bên cạnh đó, việc tham gia các liên hoan, triển lãm quốc tế sẽ giúp rối nước Việt Nam khẳng định vị thế, đồng thời tạo cơ hội giao lưu, học hỏi và nâng cao tay nghề.
Giữa guồng quay tất bật của cuộc sống đô thị, tiếng trống thủy đình ở làng Đào Thục (Đông Anh, Hà Nội) vẫn đều đặn vang lên, gợi nhớ một nét đẹp văn hóa dân gian đã tồn tại hơn ba thế kỷ. Mỗi con rối nơi đây được tạo hình bằng tay, chạm khắc tỉ mỉ từ gỗ sung, thổi hồn bởi tình yêu và niềm tự hào của người nghệ nhân. Trong thời đại số, khi nghệ thuật truyền thống đứng trước thách thức mới, rối nước Đào Thục đang nỗ lực chuyển mình, đưa sân khấu làng quê lên không gian mạng, để nét văn hóa ngàn đời vẫn sống động giữa dòng chảy hiện đại.
